HAZARLARIN YIKILIŞ SÜRECİ

Ruslar knezlikler halinde örgütlendikten sonra Hazar Devletini batıdan sıkıştırmaya başladılar.862'de ilk knezlik kuzeyde İlmen Gölü kıyısında kuruldu.Dinyeper boyundaki Novgorad knezliği Kiev'i ele geçirdi,batıdan sıkıştırdı.Güney Slav topluluklarına bundan sonra Hazar devletine vergi vermemeleri konusunda uyardı.

Hazarlar bu suretle Kağanlığın batısını kaybetmiş oldu .Doğu da Ruslardan aynı baskıyı gördü.
Ruslar Volga Nehri boyunca 100 kişilik gemileriyle ilerleyip Etil şehrine ulaştılar.Su yolunu kullanarak Novgorat'a çıktılar.Oradan Hazar Denizi kıyısındaki kentleri,kasabaları vurup yağma ettiler.

Bu durumdan Müslümanlar ve Hazar ülkesinde yaşayanlar zarar gördü.Etil deltası Müslümanlarda bulunuyordu.Hanbalık Hazarların elindeydi.
Hazar ordusundaki Müslümanlar ve bazı Hristiyanlar Kağan'dan izin alarak veya almayarak Ruslara karşı mücadeleye girişti.Rus savaşçılar onlara yenildiler.Bu savaş sırasında Ruslar 30.000 kayıp verdiler.

Kiev knezi Svyatoslav tekrardan donattığı kara ve deniz kuvvetleri ile tekrar Hazar ülkesine girdi.Hazarlar yenilgiye uğradılar.Etil Ruslar tarafından zaptedildi.Kasabaları ve şehirleri yakıp yıktılar(965)Etil dünyanın en önemli merkezlerinden biriydi tamamıyla yok edildi.Hazarlar Batıya çekildiler.Hazar ülkesine Kıpçaklar ve Peçenekler geldi.Hazar ülkesi bir savaş alanı haline geldi ve en son Moğol istilası ile Hazar etkisi son buldu.

ASURLULAR VE TİCARET

-Asıl tüccarlar Asur'da otururlardı Anadolu'ya gelenler onların temsilcisi olan tüccarlardır.

-Anadolu'ya geldiklerinde çeşitli şehir devletleri vardı.Surlarla çevrili şehirlere gelip surların dibine yerleşirler ve şehrin hakimi ile vergi karşılığında anlaşırlardı.

-''Karum'' denilen surların dibine pazar kurarlardı.Bunların daha küçüğüne ''Vabartum''  denir.Tüccarlar burada yaşarlardı.

-Anadoluda 3 tane ticaret yolu kullanmışlardır.Kervanlar ile gelmişlerdir.Yollar güvenli değildir.

-Tüccarlar vergi vermemek için tenha yollardan gitmeye çalışırlar,yakalanınca kaçakçılıktan ceza alırlardı.

-Anadolu'ya geldiklerinde malları saray da kontrol edilir.Mallarının vergisini öderler oradan da Karum'da bulunan evlerine giderlerdi.

-Tüccarlar çok iyi para kazanırlardı.Kar oranları %100'den fazladır.

-Kaıdn tüccarlar da vardır

-Şehirlerin çevresinde kurulan karumların hepsi Kaniş'e bağlıydı.

Asurlular

-Asur adı tanrı,devlet başkenti,kabile ve aynı zamanda şehir ismidir.

-Mezopotamya bölgesinde yaşayan halktır.Bağımsızlıklarını Mö.14 yy'da almışlardır.

-Başta Babil'e bağlıdırlar.sonra Hurriler'e bağlanmışlar sonra bağımsızlıklarını kazanmışlardır.

-İleri askeri tekniğe sahiptirler.

Anadoludaki Faaliyet Alanları

-Asurluların Anadoludaki ticaret merkezi Kaniştir'tir.(Kayseri-Kültepe)

-Asur ticaret koloniler çağı(M.Ö 1770-1740) Orta Tunç Çağına denk gelir.

-Yazıyı kullandıkları için Kaniş'te 22.000 civarında tablet bırakmışlardır.

-Anadoludakilerin yazıyı öğrenebilmeleri için okullar açmışlardır.

-Tabletlerde:mektuplar,iş antlaşmaları ve hukuki mahkeme kayıtlarına ulaşmışlardır.

-Tabletler Asur lehçesi ve çivi yazısıyla yazılmıştır.

Kapgan Kağan'ın Kırgız Seferi

*Kapgan Yenisey bölgesini işgal etmekte olan Kırgızlara yöneldi;mevsim kış,yol uzun ve meşakkatli idi,fakat bu sefer zorunlu idi,çünkü;Kuvvetli Kırgız kağanı ,Çin hükümdarı ve On-ok kağanı anlaşıp Altay ormanın da buluşup ordularını birleştirmek istediler.


*Kapgan ve Tonyukuk idaresindeki Gök-Türk ordusu ''Kar sökerek'',''Ağaç dallarına tutunarak'',bazen ise atlarını yedeğe alarak yolsuz vadilerden geçtiler.Kögmen dağlarını aşıp Anı ırmağı kıyısında Kırgızları bastırdılar(baskın yaptılar).

*Han'ı telef olan Kırgızlar ülkesi teslim alındı.Sıra 3'lü ittifakın diğer kolu Türgişlere geldi.

Kapgan Kağan'ın Pusuya Düşürülmesi ve Ölümü

*Çin imparatoru Hsüan Tsung,Kapgan Kağan'ı tamamen ortadan kaldırmak ya da eline geçirmek istiyordu.Bu maksatla Gök-Türk ülkesinde üç ayrı bölgede bulunan ve Çin ile daha önce müttefik olan,üstelik çeşitli Çin unvanları da alan Türk boylarının reislerine yeniden unvan ve hediyeler sunuldu.Bu suretle yeniden taltif edilerek,Kapgan'a saldırmak için tahrik ediliyorlardı.Böylece Kapgan'a karşı ihanet cephesi tekrar harekete geçmişti.


*Çin müttefiki Bayırkular isyan edince,Kapgan üzerlerine yürüdü.Tola ırmağı kenarında yapılan savaşta Bayırkular çok ağır bir bozguna uğradılar.Ancak,Kapgan zafer kazanmanın verdiği mağruriyer içerisinde çok az sayıda asker ile geri dönerken Söğüt Ormanında savaş artığı Bayırkuların reisi Chie-chih-lüe'nin ani hücümuna uğrayarak öldürüldü.Her iki yıllıktaki ifadeden anlaşıldığına göre casus olan Çinli Ho Ling-ch'üan,o sırada Bayırkuların yanında bulunuyordu.Bu şahıs Kapgan'ın kesik başını alıp,Çin başkentine götürdü(716 yılı 6. ay).


*24 yıl süren parlak zaferlerle dolu bir kağanlık dönemini çok hazin bir sonla kapayan Kapgan'ın yerine,kendisinin daha evvel Küçük Kağan tayin ettiği oğlu İnel geçti ise de Kutlug'un oğlu Kül Tegin bir ihtilal yaparak,onu ve bütün ailesini ortadan kaldırdı;sorna ağabeyi Bilge Şad'ı(Bilge Kağan) kağan olarak tahta geçirdi.


Kaynak:Prof.Dr.Ahmet Taşağıl/ Göktürkler